In september 2013 was ik een weekje in Wenen, de muzikale stad bij uitstek. Of zoals ik wel eens niet al te eerbiedig zeg: de stad waar (bijna) al mijn dooie helden zijn. Hieronder een fotoverslag. De foto's zijn gemaakt met de app 'Hipstamatic'; vond ik passend bij de stad die me terugvoert naar het verleden, hoe levend dat verleden ook is.
Aankomst Zo’n beetje het eerste wat ik zie als ik geland ben!
Schöpfung Geen mooier begin voor mijn Weense bedevaart: in deze overdadig geornamenteerde Salle klonk in 1808 Haydns Schöpfungsmesse, in het bijzijn van de vermoeide 76 jarige meester zelf. In de kerk ernaast wordt ie zondag weer opgevoerd, maar daar kan ik helaas niet bij zijn!
Stephansdom Wat een kathedraal! De jongenssopraan van Sepperl Haydn klinkt noch na… Hij is hier later ook getrouwd, maar dat had ie geloof ik beter niet kunnen doen.
Haydn en Metastasio
Links naast de Michaëlskerk woonde de toen nog jonge onbekende Haydn, die op de bovenste verdieping met letterlijk bevroren vingers zich jarenlang sufcomponeerde, en van de ene naar de andere kerk/werkgever rende om te kunnen eten. ZZPers hadden het toen al moeilijk! In hetzelfde huis woonde de schrijver Metastasio, bekend van talloze operalibretti. Hij heeft Haydn aan waardevolle contacten geholpen voor zijn carrière. Hij ligt in de crypt van de kerk begraven, en verschillende plaques herdenken hem.
Das Haydnhaus
Het huis waarin de oude Haydn zijn laatst jaren doorbracht is prachtig! Een niet al te grote (maar toch niet gek) 1ste verdieping, tamelijk ver van het drukke Weense centrum. Ondanks dat er geen ‘dagelijkse’ spulletjes meer staan, en het duidelijk een museumpje is, voelt het toch alsof hij er nog is. De brieven, manuscripten, testamentjes aan een aantal trouwe bedienden, getuigenissen van mensen die hem bezochten, de piano’s, zijn ‘prijzenkastje’ dat hij iedereen liet zien, en bovenal een piepklein potloodje… welke noten zou hij daarmee geschreven hebben? Misschien alleen maar een boodschappenbriefje. Holy ground indeed.
Veel nagedachtenis Alles wat aan Mozart herinnert wordt goed gepoetst, en de bloemetjes krijgen water. Dit monument staat in de tuinen van de ‘Hof Burg’, en is daar (pas) in 1896 neergezet.
Mozarts graf De bloemetjes hier hebben kennelijk geen verzorging door mensenhanden nodig; het begon zachtjes te regenen toen ik er naar toe liep. Hij werd met 5 anderen begraven in één graf, zonder markering. Dit is dus waarschijnlijk niet de echte begraafplek. Hoe onsterfelijk zijn muziek ook is, hier in Wenen denk ik ook vaak aan die man van 1.50m hoog, in slechte gezondheid, zichzelf halfdood werkend om uit de schulden te komen, en uiteindelijk veel te vroeg dood gegaan door iets waar we nu gewoon antibiotica voor hebben. Eeuwig jammer.
Ondertussen op straat Weense tunes op een accordeon, met tandeloze goedmoedigheid.
Schönberg
Als ik de chronologie moet loslaten, dan ook meteen goed; ik passeerde ongepland het Schönberg Centre, zoals de naam al aangeeft geen museum. Meer een infocentrum inclusief archief en opslag van al zijn schilderijen, helaas onbereikbaar voor gewone stervelingen en nieuwsgierige passanten zoals ik. De sfeer was als die van een bibliotheek, neus in de boeken, stil en geconcentreerd. Ik heb er heerlijk in boeken en partituren kunnen bladeren, en me willoos laten vertederen door een reconstructie van zijn werkkamer, zie foto. Ik wist niet… al dat handwerk, zelf potloodjes slijpen, z’n boeken binden, spellen bedenken en maken… fantastisch. De mate van abstractie die hij bereikte is toch allemaal handarbeid en ambacht geweest. Schön!
Beethoven
De Grote Beethoven komt er wat bekaaid vanaf hier in Wenen, terwijl hij toch tot de Eerste Weense school behoort (hoewel dat wel niet zijn eigen idee geweest zal zijn). Mischien omdat hij Duits was? Hoe dan ook, i payed him a visit. Eerst zijn monument, toegegeven: niet slecht! En daarna naar zijn woning op de vierde verdieping van het zogenaamde Pasqualati-Haus. Overdreven in het Mozarthuis, dan hier een beetje ‘onderdreven’, maar dat is altijd nog beter. Zijn piano, een buste, een paar schetsen, z’n peper en zoutdoosje (zie foto) – hij componeerde hier zijn tatatataa! vijfde. Even genieten van het uitzicht, even stilstaan, even naar het piepkleine shopje waar de man achter de kassa nooit van kan leven. Ik weer blij
Strauss
Ik heb eerlijk gezegd weinig met Strauss. Zijn muziek komt me suikerig voor, en ik weet ook nooit wie van de hele familie nou welke wals heeft gecomponeerd. Richard Strauss daar kan ik wel wat mee, maar dat is dan weer geen familie, en auch kein Wiener. Hij heeft wel de Staatsopera gedirigeerd. Goed, toch voor alle Straussen 2 foto’s: het gouden (tuurlijk!) standbeeld van Johann-Strauss-de-bekendste, en de buste van Richard Strauss die in het gebouw van de Staatsoper prijkt.
Strauss & het Prater
Alsof Wenen me even terecht wilde wijzen (zie hierboven), leidde het lot me naar de Prater, het iconische familiekermispark, met als bekendste attractie het ‘Wiener Riesenrad’. Een verkeerde overstap deed me hier stranden. Strausswalsen schetterden me tegemoet, terwijl ik meeliep in een optocht van geklederdrachte wenenaren… is dit het Wenen van de Wenenaren? En Mozart dan… die zo ongelukkig uit de étalages van alle souvenirsshops blikt, terwijl je bekugeld wordt met de naar hem vernoemde chocoladebolletjes? Misschien heeft Strauss het dan uiteindelijk toch beter getroffen.
Mozart, what have they done to you..
Mahler
Ook weer zo’n plek… je kunt er naar toe, maar als je er bent dan kun je niks – even kijken, begroeten, bedanken, fotootje maken. Meer niet. En toch doe je ‘t, en toch is het fijn. Bedankt Mahler voor die fantastische ellenlange symfonieën, voor die liederen, voor die orkestrale kleuren en voor die muzikale reizen door landschappen waar in je steeds weer nieuwe dingen opvallen.
Staatsopera
Omdat ik Figaro’s Hochzeit (Le nozze di Figaro) in het Duits in de ‘Volksopera’ zag, wilde ik toch ook een kijkje nemen in het state-of-the-art ‘Staatsoper’-gebouw. Daar zijn reguliere rondleidingen voor, gelukkig. Het gebouw, het instituut is omgeven met zoveel traditie, verhalen, namen. Natuurlijk die van Mahler, als dirigent de eerste die het avondje elitair amusement onvormde tot een avond kunst. Nog steeds elitair, dat wel. Hij deed bijvoorbeeld de zaallichten uit tijdens de opera! Bij hen ging er dus een lichtje uit, in plaats van dat ie ging branden, maar evengoed een eureka-moment in de geschiedenis van de opera. Nog wat indrukwekkende cijfers en feitjes, leuk om te weten, maar ook om aan te tonen dat ze in Wenen deze tak van kunst met alle macht onderhouden. Komt ie: Ze hebben nooit 2 dagen achter elkaar dezelfde opera. Om dat logistiek mogelijk te maken (decors moeten opgebouwd en afgebroken, kostuums af en aan naar depots, etc) werken er per dag 270 mensen alleen al op het podium. Ze hebben 6 podia die geluidloos verwisseld kunnen worden, zodat ze indrukwekkende changementen kunnen realiseren. Ik was ook nog even in het staatsoperamuseum, waar natuurlijk de grootheden en wapenfeiten je om de oren vliegen. Het niet de wereld van het kleine gebaar en de subtiele emotie. Maar als je je kunt overgeven aan de grandeur, dan is het op z’n minst indrukwekkend.
Brahms
Van sommige componisten, in mijn beleving net zo dood als Bach of Mozart, zijn foto’s. Dat intrigeert me. Er is een foto van Frans Liszt (hij overleed in 1886) waar hij aan de piano zit, omgeven door een aantal intimi en geliefden, maar hij heeft de blik strak gericht op de norse buste van Beethoven. Hij was fan van Beethoven, dus op zich niet zo raar. Maar voor mij is het een soort time-loop; de ene (dode) componist die zichtbaar bewust kijkt naar een andere (nog dodere) componist. Brahms (overleden in 1897) staat er heel anders op. Een beetje alsof het moet, alsof hij het nog maar net kan houwe in die stoel, zelfs met behulp van z’n stok. Hij kijkt ook een beetje wantrouwig naar dat obscure camera-ding. Dat laatste kan bij het ontstaan van dit standbeeld geen rol gespeeld hebben, maar toch heeft ie dezelfde houding: “kom op steenhouwer, maak eens voort! Ik heb nog wat te componeren!” En daar had hij natuurlijk gelijk in.
Schubert
Het was even lopen naar de huizen van Franz Schubert. Er zijn er twee: zijn geboortehuis, en het huis waar hij gestorven is. Het laatste was gesloten (mijn fout, had niet goed gecheckt), en het eerste is vermoedelijk dat appartement. Maakt niet uit, ik ben er in ieder geval heel dicht bij. Net als bij Beethoven lijk ik wel de enige die het leuk vind om het brilletje van Schubert van dichtbij te bekijken, maar dat vind ik niet erg. Ik neem de tijd, zelfs al dribbelt er steeds een meisje van het museumpje met me mee, om te kijken of ik de bril niet ga proberen denk ik. Eens te meer ben ik diep onder de indruk van het genie van Schubert. 400 Werken gecomponeerd in 1818…. toen was ie… ehm.. 20?! Terwijl hij ook nog hulpje was op de school van zijn vader. Z’n eerste (uitgegeven) lied was ‘Erlkönig’, op z’n 17de. Een lied dat dramatisch zo knap in elkaar zit dat iedere componist blij mag zijn als ie iets dergelijks ergens-in-zijn-hele-leven gecomponeerd krijgt. Nouja, wij kunnen weer andere dingen. Maar ondanks de grote hoeveelheid fantastische composities, en ondanks het feit dat hem de eeuwigheid nog wel even ten deel zal blijven vallen, vind ik het van Schubert net zo eeuwig zonde dat hij niet langer door heeft kunnen componeren. Op een monument voor hem (geen foto) kun je dit epitaaf lezen: “Der Tonkunst begrub hier einen reichen Besitz, aber noch viel schönere Hoffnungen”.
Schönbergs Geburtshaus
Weer zo’n ‘I was here’-momentje, ook al is het dan zo’n 140 jaar later. Het huis waar Arnold Schönberg (1874 – 1951) geboren werd, vlak bij mijn logeeradres. Toch vreemd: 140 jaar geleden zullen de mensen die zijn terwereldbestelling hebben meegemaakt geen idee hebben gehad van wat dat mannetje ging doen. Open deur, maar dat moet even. Ze kónden het ook niet weten. Dat hij min of meer eigenhandig de tonaliteit van de troon ging schoppen. Omdat ik dat nu wél weet ga ik als muzikale pelgrim naar dat huis kijken. Ik zie daar voor de deur een man zijn auto wassen, en ik denk onwillekeurig ‘die weet vast niet wat voor bijzondere plek dit is. Die zit hier maar gewoon een beetje te wonen ofzo’. Dat zou best kunnen, maar het hoeft niet. Het zou ook een musicus kunnen zijn met een rijbewijs en een auto. Je kunt namelijk niet de hele dag met open mond naar eeuwigheden staren. Je moet ook eens je auto wassen. Maar ik heb even vrij van mijn beslommeringen, zodat ik nog even kan staren.
Haydn revisited In het centrum van Wenen kun je dit uurwerk bekijken. Het is geen standaard klok, rond met wijzers. Het is meer een soort poppenkast. Figuren uit de Oostenrijkse geschiedenis trekken aan je voorbij, één figuur per uur. Dat gaat tamelijk langzaam. Maar als je de moeite neemt om precies op het middaguur te zijn, dan zie je er één per minuut, en dan hoor je nog allerlei betekenisvolle orgelmuziek erbij. De laatste figuur is Haydn, met een viool in de hand sjokt ie achter keizerin Maria Theresa aan. De muziek die bij zijn figuur klinkt is dus ook van hem.
Begraven
Ik heb dus veel gelopen deze dagen. Ik kon Wenen het beste bekijken in mijn looptempo, met m’n iPhone in de hand voor de navigatie. Hier, op het Zentralfriedhof, ligt een heel aantal componisten bij elkaar. Of ze dit prettig gevonden zouden hebben weten we niet meer. Alleen van Schubert; hij had gezegd dat hij naast Beethoven begraven wilde worden. Hun sterfdata bleken uiteindelijk maar anderhalf jaar van elkaar verwijderd. De foto’s van de graven (op volgorde): Schubert, Beethoven, Brahms, Johann Strauss, Wolf, Josef Strauss, Vater Strauss, Von Suppé, Gluck, Czerny. Schönberg moet er ook liggen, ergens anders op de immense begraafplaats, maar ik kon hem niet vinden. Evenals het bescheiden monument voor Ligeti. Het werd donker, het Friedhof zou snel gaan sluiten. Tijd om te gaan, helaas.
Hieronder de graven van: Johannes Brahms, Franz Schubert, Ludwig van Beethoven, Johann Strauss jr., Hugo Wolf, Franz Suppé, Joseph Strauss, Johann Strauss jr, Carl Czerny, Christoph Willibald Gluck.