Les 9: Eenzaam en/of alleen

Download hier de PDF
van de digitale presentatie
We besluiten de 9 lessen met een hommage aan de musicus zelf: de persoon die -met zijn of haar instrument- concert in concert uit het medium is tussen componist en luisteraar, tussen de muziek en ons. Zonder de niet aflatende toewijding van al die musici zou er voor ons weinig overblijven van al die prachtige muziek.
Tegelijkertijd is de musicus ook nergens zonder zijn instrument; een mooie gelegenheid om ook dat aspect eens nader te bekijken. Geen genre brengt ons daar dichterbij dan het repertoire voor solo-instrumenten.
Beluisterde fragmenten
Het instrument centraal: Berio's 'Sequenza's'
De Italiaanse Luciano Berio (1925 - 2003) componeerde een heel aantal stukken voor solo-instrumenten, vanaf 1958 tot aan zijn dood. De tweede sequenza van deze serie van 14 was voor de harp. Berio ziet de harp niet als 'romantisch glissando-instrument', maar onderzoekt in deze compositie alle klankmogelijkheden van de harp, door de solist te laten plukken, trekken, slaan (ook op de klankkast), enzovoort. Hoewel het bij een dergelijke compositie moeilijk is om structuur waar te nemen, laat het filmpje van de partituur zien hoe ongelooflijk precies Berio dit gecomponeerd heeft.
Bach: études voor viool alleen
Toen Bach in 1720 de "Sonata's en partita's voor solo viool' schreef, bedoelde hij het eigenlijk als studiestukken. Maar toen ze een halve eeuw na zijn dood werden gevonden, bleken ze zo mooi dat ze terecht veel gespeeld worden.
Bach weet, ondanks het feit dat we maar één instrument horen, zo mooi meerstemmigheid te suggereren, waardoor de rijke vioolklank meer dan genoeg is om de luisteraar geboeid te houden. De huiskamerambiance van deze opname draagt bij aan de intieme klank van deze solocomposities.
NPR Music | Tiny Desk Concerts
Het Amerikaanse (en internationale) radiostation NPR Music heeft een bijzonder initiatief: "Tiny Desk Concerts". Een soort 2 meter sessies, maar dan nog wat veelzijdiger, met grote artiesten die in een huiselijke omgeving (ok, decor) hun muziek laten horen. Veelal akoestisch, unplugged. In de cursus zagen we hoe de violiste Hilary Hahn de Siciliano uit Bachs vioolsonates & -partita's speelde. Ik heb er nog wat meer verzameld uit het klassieke domein. Maar check hun youtube-kanaal om ook in allerlei andere genres prachtige kleine optredens te zien.
Van tokkelen naar hameren...
Geschiedenis in vogelvlucht
De heer Schrader geeft in zo'n 15 minuten een helder overzicht, met historische en technische toelichting, van de ontwikkeling van het klavecimbel tot de moderne vleugel zoals we die nu zo goed kennen.
Veel instrumenten hebben sinds de barok ingrijpende veranderingen ondergaan. In de volgende serie filmpjes vertellen de musici graag over het oorspronkelijke barokinstrument, en hoe het bespeeld dient te worden.
Het oudste (bespeelbare) klavecimbel
Het klavecimbel is de regelrechte voorloper van de piano, en tegelijkertijd is het ook een totaal ander instrument. Alleen de klank is al een verschil van dag en nacht met die van een moderne piano. Maar ook het feit dat je op het klavecimbel geen onderscheid kunt maken tussen hard en zacht, ontbreekt een essentieel deel van de expressieve mogelijkheden die andere instrumenten wel hebben.
De piano (oorspronkelijk de 'fortepiano' wat 'hard-zacht' betekent) heeft die mogelijkheid wel.
De filmpjes laten het oudste bespeelbare klavecimbel zien en horen. De klank is nog prachtig. In het tweede filmpje wordt er over het instrument verteld.
Beethovens Hammerklavier
De verhalen dat Beethoven zijn instrumenten letterlijk afbeulde om de expressieve klank eruit te halen zijn grotendeels waar, zeker als we ons bedenken dat daar in de loop van de tijd nog zijn doofheid bij kwam. Bij geen enkel stuk is dat voorstelbaarder dan bij de pianosonate nr. 19 op. 106, bijgenaamd 'Hammerklavier'. Beethoven heeft het gecomponeerd op een fortepiano (luister naar het audiofile), maar als we het op een modern instrument horen, is het niet moeilijk om aan te nemen dat Beethoven met die klank in zijn hoofd deze sonate heeft geschreven.
Ook interessant: een lange masterclass van gevierd pianist Murray Perahia aan een jonge student over de Hammerklaviersonate.
De Barenboim-vleugel
In 2015 kwam de dirigent en pianist Daniel Barenboim met een nieuwe vleugel die laat zien dat de piano nog niet uitgeëvolueerd is. De belangrijkste vernieuwing, overigens op basis van een oud model dat Liszt in zijn bezit had, is de manier waarop de snaren zijn gespannen: niet kruislings zoals meestal, maar allemaal recht naast elkaar. Barenboim vertelt wat deze verandering betekent.
Van natuur naar ventiel
Vanaf de vroege barok zijn instrumenten doorontwikkeld, omdat de instrumentale muziek steeds belangrijker werd door de plek die het kreeg aan het hof, en later in de huiskamers van de 'amateurs'. De instrumenten zoals we die nu kennen, of voorouders daarvan, waren inmiddels toegetreden tot de ensembles en orkesten (met opvallende uitzondering van de klarinet die pas in de tweede helft van de 18de eeuw zijn intrede deed). Die orkesten werden steeds groter, en speelden in steeds grotere zalen. Maar behalve voor het volume, zochten bouwers en musici hand in hand vooral naar nieuwe expressiemogelijkheden in hun instrument.
Dat ook bij de koperblaasinstrumenten de ontwikkelingen niet stilstaan laat de Nederlandse trompettist Marco Blaauw zien.
Deze door hem (en een bouwer) ontworpen trompet heeft nieuwe expressieve mogelijkheden, waardoor hedendaagse componisten geïnspireerd worden om speciaal voor deze trompet nieuwe werken te schrijven.
De technische en expressieve mogelijkheden werden bij de koperblazers enorm vergroot met de uitvinding van de ventielen: de knoppen die de buislengte verkorten en verlengen, waardoor het mogelijk is alle (halve) tonen te spelen. Op de primitievere natuurtrompet was die niet mogelijk. Daar moest alles met lipspanning gebeuren. Later zorgde een aantal gaten in de buis er voor dat er makkelijker verschillende tonen gevormd konden worden.
In het tweede Brandenburgse Concert schreef Bach een virtuoze solopartij voor de 'clarino;, een hoge baroktrompet.
Van gaten naar kleppen
En ook op het terrein van de houtblazers is technisch vooruitgang geboekt. Blokfluiten en traverso's (dwarsfluiten uit de barok en daarvoor) hadden boringen, maar omdat deze nooit wijder uit elkaar konden worden geplaatst dan wat gemiddelde mensenhanden aan spreiding aan konden, bleef het bereik (de afstand tussen de laagste en de hoogste toon) beperkt. Het Böhmsysteem (genoemd naar de uitvinder Theobald Böhm (1794 - 1881) bood de mogelijkheid de vingers op andere plekken knoppen te laten indrukken dan de boring die er mee gedicht werd. Het bereik en speelcomfort werd daarmee vergroot, terwijl ook de stabiliteit van de toon beter gewaarborgd werd. We zien het Böhmsysteem terug op o.a. de dwarsfluit, hobo, fagot, klarinet en saxofoon. In bijgaande filmpjes zie je een aantal instrumenten met dit systeem gedemonstreerd.
Tot slot: Syrinx
Toen de Griekse god Pan, niet gespeend van al te menselijke lustgevoelens, achter de bevallige nimf Syrinx aan zat, bad zij tot de goden haar te redden van haar belager. Terstond werd zij in riet veranderd. Pan sneed dat riet af, en maakte daar zijn panfluit van. Eens te meer blijkt: in alles zit muziek!
Debussy koos echter de dwarsfluit voor zijn solocompositie, die hij schreef voor een toneelstuk over de god Pan in 1913.
Voor verdere verdieping
Websites
Boeken
Wikipedia heeft een hele lijst alfabetisch samengesteld met zowel in- als uitheemse, gangbare en buitenissige instrumenten. Uiteraard met doorkliklink naar uitgebreide artikelen.
Informatie over instrumenten van Artez
Artez Conservatorium heeft prima online informatie voor studenten. Ook over instrumenten dus, hoewel wel wat technischer en uitgebreider dan de hiervoor genoemde wikipagina's.
Bijzondere uitzending van het Radio4-programma 'Diskotabel', met in het panel drie vioolbouwers, die uitgebreid vertellen over hun praktijk en de muziekwereld waarin zijn werken
Marco Blaauw
Website van de trompettist met de zelfgebouwde trompet met de twee bekers.
Jan Brokken (2008)
Indringend boek dat vertelt van Brokkens persoonlijke (maar gecompliceerde) vriendschap met de legendarische Russische pianist Youri Egorov, die als nog onbekende jongeman gevlucht was en in Amsterdam terecht kwam. Over het eenzame artiestenbestaan, geschetst door iemand aan de zijlijn.

Van giraffepiano's, pianoleeuwen, tingellatten & toondichters
Dick van der Meer (1980)
Een informatieve geschiedenis van de ontwikkeling van de piano, en van de personen die daar een aandeel in hebben gehad. Met aandacht voor technische aspecten, en tegelijkertijd doorspekt met smeuïge anekdotes.
Alleen nog tweedehands te krijgen.
