Disclaimer
Les 8: Stof zijn wij
Download hier de PDF
van de digitale presentatie
De twintigste eeuw blijft maar te boek staan als de eeuw van de avant-garde, van de onbegrijpelijk en daardoor ontoegankelijke muziek. Met 'gunstige' uitzonderingen die we als luisteraar kunnen (en heel graag willen) omarmen.
Nu is de laatste eeuw een achtbaan van onbevattelijk ingrijpende grote gebeurtenissen geweest, en de kunst reageerde daarop met een nog nooit vertoonde verscheidenheid aan stijlen en keuzes om persoonlijke expressie op te baseren. En wij, de luisteraar, het publiek beende het maar met moeite bij.
De technische middelen die in de loop van deze eeuw uitgevonden en ontwikkeld werden hadden een grote invloed op zowel ons als luisteraar, als op de scheppende kunstenaar. De laatste kreeg er een enorm palet aan (klank)mogelijkheden bij in de vorm van opname- en elektronische apparatuur, en de luisteraar kreeg een massa vastgelegde muziekuitvoeringen tot zijn beschikking, wat vergaande gevolgen had voor ons luistergedrag en muzikaal consumptiepatroon.
In deze les belichten we juist die ontwikkeling, aan de hand van de genres 'musique concrète' en de elektronische muziek.
Beluisterde fragmenten
De voortdenderende trein van Honegger: Pacific 231
Voor wie de muziek in betere kwaliteit wil luisteren kan deze uitvoering beluisteren (en bekijken) van het Frankfurt Radio Symfonie Orchester o.l.v. Jose Luis Gomez.
Arthur Honegger (1892 - 1955) componeerde in 1923 het symfonisch deel 'Pacific 231' voor orkest: een haast fysieke vertaling van het stampende en denderende lawaai (en sensatie) van die zwarte stoomtrein die in Amerika van kust naar kust reed.
Jean Mitry maakte in 1949 naadloos op de muziek een film, waarmee hij zelfs een prijs in de wacht sleepte op het festival in Cannes. Hoewel we eigenlijk zonder zouden moeten kunnen, helpen de beelden enorm bij de beleving van de muziek.
Pierre Schaeffer: de trein-étude
Pierre Schaeffers debut was een serie getiteld 'Études de bruits' (1948), en bestond uit de volgende 'studies':
-
Étude aux chemins de fer - trains
-
Étude aux tourniquets - toy tops and percussion instruments
-
Étude violette - piano recorded for Schaeffer by Boulez
-
Étude noire - piano recorded for Schaeffer by Boulez
-
Étude pathétique - sauce pans, canal boats, singing, speech, harmonica, piano
Hier vertelt iemand van de BBC hoe het creëren van 'musique concrète' technisch in zijn werk ging, en hoe deze muziek werd gebruikt voor radio- en TV-programma's. Helaas niet ondertiteld, maar hopelijk goed te volgen.
Een nieuwe eeuw, een nieuw geluid
In verschillende studio's in Europa werd geëxperimenteerd met nieuwe technieken om geluid te genereren en composities te creëren. Eén van die manieren was om geluidsfragmenten uit de dagelijkse omgeving op te nemen, en dat als 'materiaal' te gebruiken voor een muzikale compositie. In het geval van de Franse pionier Pierre Schaeffer (1910 - 1995) ging dat o.a. nog met 'wire-recorder' (een langslopende staaldraad die magnetisch werd gecodeerd), de voorloper van de tape-recorder. Door die draad te knippen en plakken, en achterstevoren af te spelen of te loopen ('lussen'), herorganiseerde Schaeffer deze geluiden tot een geluidscompositie.
Luigi Russolo: de kunst van het lawaai
De Italiaanse uitvinder en componist Luigi Russolo is enigszins in vergetelheid geraakt. Maar in het geruchtmakende jaar 1913 schreef hij het manifest "L'arte dei rumori', waarin hij een belangrijk pleit bezorgde voor muziek met 'dagelijkse klanken', en daarvoor bedacht hij de term 'musique concrète'. Ook vond hij 'lawaai-instrumenten uit, die op basis van zijn tekeningen gereconstrueerd zijn. In deze documentaire leggen ze daar meer over uit, en geven ze een concert ermee.
Karlheinz Stockhausen: zingende jongelingen
Tegelijk met Parijs werd Keulen ook een plek waar werd geëxperimenteerd met elektro-akoestische muziek, met een accent op elektronische klankopwekking.
Karlheinz Stockhausen (1928 - 2007) combineerde echter technieken in zijn vroege meesterwerk 'Gesang der Jünglinge' uit 1956. We horen een jongenssopraan, en elektronische geluiden. De inhoud is Bijbels, maar het geheel is zo vervreemdend, dat er van religieuze sfeer geen sprake is. Luister naar het 'spel' van de sopraan en de andere geluiden; oorspronkelijk klonken ze uit 5 speakers, zodat er een complex ruimtelijk effect optreedt.
Ondanks de chaotische en experimentele indruk die het werk wekt, is het door Stockhausen extreem gestructureerd opgezet, volgens de methodieken van het streng-serialisme. Bijgaande analyse is misschien niet makkelijk te volgen, maar geeft wel een indruk van de technische principes van de compositie.
Hier is nog meer informatie, met veel grafische partituren en uitleg.
Steve Reich: Different trains
De Amerikaanse componist Steve Reich (1936) wijdt zijn compositie 'Different trains' (1988) aan de gebeurtenissen in zijn jeugd. In drie delen voor strijkkwartet en tape maakt hij de luisteraar deelgenoot van zijn ervaringen als joods jongetje in de coast-to-coast-trein in Amerika in de oorlogsjaren, met achteraf het huiveringwekkende besef naderhand dat als hij toen in Europa had geleefd, hij waarschijnlijk in een andere trein had gezeten. Hij interviewde verschillende mensen uit zijn jeugd, en overlevenden uit de concentratiekampen, en verwerkte opgenomen uitspraken van hen in de 3 delen. Reich doopte dit procédé 'speech melody'. Op de tape zijn behalve de citaten ook allerlei treingeluiden te horen.
In de documentaire vertelt Reich meer over zijn werk met stukjes geluid, of 'samples', dat hij ook toepaste in een later werk 'city life'.
Voor verdere verdieping
Websites
Een pagina van ArtEZ Conservatorium met een uitgebreid overzicht van alle facetten (historisch en technisch) van de ontwikkelingen in de moderne muziek.
Artikelen in 'Karakter',
online tijdschrift van wetenschap:
Muziek in de waanzinnige twintigste eeuw
Maarten Beirens bespreekt uitgebreid het boek 'De rest is lawaai' van Alex Ross (zie boekentips). In het artikel komen veel facetten van de 20ste eeuwse muziek aan bod.
En toen liep het mis … Muziek en publiek in de twintigste eeuw
In het zelfde tijdschrift wijdt Pierre Bergé een lange bespiegeling aan de moeizame relatie tussen de avant-gardistische muziek en het grote publiek. Zeer de moeite waard.
Boeken
Alex Ross (2008)
Een heel erg getailleerd en toch leesbaar boek voert Ross de lezer door de complexe maar boeiende geschiedenis van de laatste eeuw muziek. Als kennis van de ontwikkelingen helpt bij het begrijpen en misschien zelfs waarderen van moderne muziek, dan is er geen beter startpunt dan 'De rest is lawaai'.
(Momenteel even niet leverbaar, helaas)
Reinbert de Leeuw, 2014
Onze eminence grise van de avant-garde, Reinbert de Leeuw, schreef dit persoonlijke boekje, tot de rand toe gevuld met ervaringen en ontmoetingen in de muziek. Geeft een mooi beeld van het naoorlogse muzikale (nederlandse) landschap door de ogen van iemand die daar zelf zijn sporen heeft verdiend (en nagelaten).
