Disclaimer
Les 4: Compositie van de wereld
Download hier de PDF
van de digitale presentatie
De 'symfonie' hield langer stand dan menigeen waagde te voorspellen. In de 18de eeuw is de symfonie uitgegroeid tot een stringente vorm, waarop toen al, maar vooral later uitgebreid gevarieerd is. Hoe onwaarschijnlijk ook, bleek het keer op keer een vorm die voor veel componisten de basis vormde voor hun expressie. In de symfonie is ook de componist het meest aanwezig; de uitvoerders zijn -alleen al door hun aantal en opstelling- zo goed als anoniem, en de dirigent staat met zijn rug naar ons toe. In de symfonie is de componist onbelemmerd aan het woord, en vertelt op soms persoonlijke wijze over zichzelf en de wereld waarin hij leeft.
Beluisterde fragmenten
Haydn, de vader van de symfonie
Joseph Haydn (1732 - 1809) heeft in belangrijke mate vorm aan de symfonie gegeven: de 'hoofdvorm' of 'sonatevorm' geldt nog steeds als één van de belangrijke muzikale formats, niet alleen symfonieën, maar ook voor sonates, soloconcerten en strijkkwartetten.
Symfonie nr. 47 in G gr.t., bijgenaamd 'Palindroom' uit 1772 is een mooi voorbeeld van zo'n symfonie, waarvan het eerste deel in de hoofdvorm is. Hieronder kun je bekijken hoe de hoofdvorm in deze symfonie er uit ziet.
Beluister en bekijk hier de uitvoering van de hele symfonie door Il Giardino Armonico o.l.v. Giovanni Antonini. Deze opname is gemaakt in de concertzaal van het slot Esterházy, waar Haydn 30 jaar gewerkt heeft, en waar hij deze symfonie ook daadwerkelijk heeft gecomponeerd.
Thema 1 en thema 2
Je ziet op de 'tijdbalk' thema 1 en thema 2. Het idee om meerdere thema's in een symfoniedeel te gebruiken ontstond in het classicisme, en was nieuw ten opzichte van de barokmuziek, die nog geen contrasterende thema's in één deel te gebruiken. Dit is ook na het classicisme toegepast, zelfs met nóg meer thema's en zelfs 'themagroepen'. Een thema kan een bepaalde melodie zijn, maar (zeker later) ook een ritme, of een harmonische wending.Het muzikale verloop van de muziek berust op de ontwikkeling (als compositorisch procédé) van de in het begin gegeven thema's: van toonhoogte en toonsoort veranderen, vertragen, opsplitsen en de onderdelen variëren... er zijn veel mogelijkheden.
In thema 1 van het eerste deel van Haydns 47ste symfonie zie je, verwarrend, ook al weer 2 thematische elementen: 1 maat met een ritmisch, beetje 'militair' motief in de hoorns (1A), en een wat lyrische antwoord van de strijkers in de tweede maat (1B).
Het tweede thema is veel lichtvoetiger (triolen in de strijkers), en wordt begeleid door een bas (op de tel), waarboven de blazers ook nog lange tonen laten horen.
In de filmpjes hiernaast geeft de rode tekst aan wat Haydn in die korte introductie van de thema's al doet met zijn 'materiaal'.
De opera-ouverture
In de Italiaanse opera ontstond in de 17de eeuw een driedeling in de korte ouverture. De 3 delen onderscheidden zich in tempo en daardoor in karakter: snel - langzaam - snel. Deze dynamiek bleek zo goed te werken, dat die 'los' is gekomen van de toepassing in de opera, en zijn weg heeft gevonden naar 'abstracte' genres, zoals de symfonie.
Orchestra Internazionale d'Italia
o.l.v. Federico Maria Sardelli
Mannheim, het symfonisch lab
New Zealand Chamber Orchestra
o.l.v. Donald Armstrong
In Mannheim besteedden keurvorsten, geheel in de geest van de Verlichting, veel geld aan de schone Kunsten. Violist, dirigent en componist Johann Stamitz trainde met militaire precisie en discipline een orkest, en componeerde vroege symfonieën waarin hij de instrumentale mogelijkheden verkende en uitbreidde.
Beethovens derde: de Eroica
Ludwig van Beethoven was gepokt en gemazeld in het gedachtengoed van het classicisme, én zette als een van de eersten (en zeker als een van de belangrijkste) de eerste drieste stappen in de romantische eeuw. Dat deed hij in het bijzonder met zijn derde symfonie, de 'Eroica' uit 1805. Aanvankelijk opgedragen aan Napoleon Bonaparte, maar die werd woedend door de meester van het voorblad weggekrast toen deze zich tot keizer uitriep. Hij veranderde de tekst in: Heroïsche symfonie, om de herinnering te vieren aan een groot man. Je zou kunnen beargumenteren dat Beethoven hier 'de held in zichzelf' of 'de held in ieder van ons' bedoelt, die hier in 4 fases (symfoniedelen) verklankt wordt:
Deel I - Strijd: de held worstelt, te horen in diverse contrasterende thema's
Deel II - De begrafenismars, onderbroken door een verlossingsthema, die de door voorstelt
Deel III - Een levendig scherzo waarin de held herrijst en het leven hervindt
Deel IV - Vernieuwing, in een deel waarin 2 thema's in steeds nieuwe gedaante te horen zijn.
Uitvoering, film en docu
Hiernaast boven is een registratie van de Eroica, in een prachtige uitvoering olv Nathalie Stutzmann. Daaronder een fragment uit de film 'Beethovens Eroice, de day that music changed forever'.
Tot slot een mooie documentaire over de Eroica 'Keeping score', die nog eens wordt afgesloten met een integrale uitvoering van de symfonie.
De symfonie door de eeuwen heen
Classicisme
Mozarts 40ste symfonie (in g kl.t, KV 550) uit 1788 is een van de weinige in een mineur-toonsoort. Daardoor heeft het een -zeker voor die tijd- dramatisch karakter. Want een symfonie was voor het publiek nog niet de emotionele ontboezeming die het later werd; het was entertainment en ontspanning.
De symfonie bestaat uit de gebruikelijke 4 delen, waarvan er 3 in sonatevorm zijn.
Romantiek
'Episode uit het leven van een artiest', oftewel de 'Symphonie Fantastique' van de hyper-romantische Hector Berlioz uit 1830. Een eerste onversneden 'programmatische' symfonie, d.w.z. een symfonie waarin een concreet verhaal verteld wordt. In dit geval een bizarre liefdesgeschiedenis (tot zover autobiografisch), die eindigt in een akelige heksensabbat. Berlioz paste een aantal vernieuwingen toe, waaronder de idée fixe, een thema dat iets of iemand representeert, en in verschillende permutaties te horen is.
De tweede symfonie (in c kl.t. uit 1894) van Mahler kreeg als bijnaam 'Auferstehung'. Mahler schreef, net als Beethoven, voor orkest, koor en solisten. In deze symfonie horen we de componist vragen over leven en dood stellen, en zich afvragen wat de zin van het leven is. Het eindigt in een apotheose waarin de wederopstanding op uitbundige manier vorm krijgt.
Hermann Prey zingt hier "Die Antonius von Padua Fischpredigt", een vroeger van Mahler lied uit 'Des Knaben Wunderhorn', dat in de symfonie enkel instrumentaal als derde deel klinkt.
Totdat de negende klonk!
Beethovens laatste symfonie in 1824 was een game-changer: met de introductie van een koor en solisten in het (tot dan toe abstracte) symfonisch genre voegde hij elementen samen die een totaal nieuwe ervaring teweegbracht bij het publiek van die tijd. En het heeft aan kracht nog niets ingeboet.
Beethoven heeft lang gedaan over deze symfonie, en lang gezocht naar de juiste muzikale vorm voor Schillers gedicht 'Ode an die Freude'. Hier zien we de piepjonge Klaus Mäkelä aan het werk, die vanaf 2027 chef van 'ons' Concertgebouw Orkest zal worden.
Brahms moest van de 'nieuwerwetse' programma-symfonieën niets hebben. Terwijl Liszt en later Richard Strauss een loopje namen met de klassieke vorm van de symfonie ten faveure van allerlei literaire thematiek, bleef Brahms trouw aan het classicistische structuur en abstracte inhoud van het genre, zoals ook in deze vierde symfonie in e kl.t. op. 98 uit 1884. Hij heeft lang last gehad van de niet te evenaren impact die Beethoven had gehad met zijn symfonisch oeuvre.
Modernisme
'Zo zou Haydns symfonie geklonken hebben als hij in de 20ste eeuw had geleefd', beweerde Prokofjev toen hij zijn eerste symfonie had gecomponeerd in 1918. De bijnaam 'De klassieke symfonie' zal niet verbazen. Inderdaad is dit een neo-classicistisch werk, waarin stijlelementen uit de classicistische muziek gebruikt worden. Je kunt je afvragen of dat in dit geval niet wat te opzichtig en 'cosmetisch' is toegepast, maar het levert wel een bijzonder krachtige en optimistische symfonie op, die ook door zijn geringe lengte lijkt terug te grijpen op muziek van Haydn en Mozart.
In deze opname zien we de legendarische dirigent Sergiu Celibidache de symfonie eerst repeteren, en dan uitvoeren (39'16")
Dimitri Sjostakovitsj (1906 - 1975) is een van de grootste symfonisten van de 20ste eeuw. Het was duidelijk dat hij in dit genre een persoonlijk expressiemiddel heeft ontwikkeld, en tegelijkertijd de mogelijkheid had te communiceren met zijn grote publiek, waaronder ook Stalins Sovjetregime waar hij zelf zo onder geleden heeft. In zijn symfonieën balanceerde Sjostakovitsj op een unieke manier tussen zijn persoonlijke artisticiteit, de vraag van het Sovjetpubliek en de eisen van de machthebbers. In deze 5de symfonie maakte hij officieel een eerdere 'misstap' weer goed, maar onder de oppervlakte schuilt veel kritiek op de Partij.
Voor verdere verdieping
Websites
Boekentip
Componisten en hun symfonieën
Op de website klassiekemuziek.tv is over heel veel componisten en hun werken een beschrijving te vinden. Geen diepe analyses, maar misschien wel voldoende aanleiding om de beschreven werken eens te beluisteren. Iedere componistennaam hieronder leidt naar een pagina over hun symfonieën, maar er is dus nog veel meer te vinden.
Antheil, Beethoven, Berlioz, Bizet, Boyce, Brahms, Britten, Bruckner, Chausson, Copland, Dvořák, Elgar, Franck, Glazoenov, Gorecki, Haydn, Lalo,
Mahler, Mendelssohn, Messiaen, Mozart, Prokofjev, Rachmaninov, Saint-Saëns, Schubert, Schumann, Sibelius,
Sjostakovitsj, Skrjabin, Strauss, Stravinsky
Jan de Kruijff -
Spraakmakende dirigenten
Gopher Publishers, 2002
Maar liefst 41 portretten van dirigenten, deels interview, deels essay. Een heel aantal grote namen wordt met enorme kennis van zaken door muziekjournalist De Kruijff het woord gegeven: Karajan, Toscanini, Kleiber, Klemperer, Haitink, Gergiev, Chailly, Harnoncourt, Koopman. Geeft een interessant beeld van de ontwikkelingen van, en visies op de (orkest)muziek in de hele 20ste eeuw.
Website over Mahler
Geïnitieerd door dezelfde maker is ook deze website over de symfonieën van Gustav Mahler, prachtig gemaakt, maar iets minder makkelijk te navigeren: www.tracktoinspiration.com
Website over Haydn
Aan Haydn is een website gewijd die in volledigheid niet te overtreffen is, zowel over zijn symfonieën als zijn opera's, oratoria en alle andere werken. Zelfs de musici van de eerste uitvoeringen in de 18de eeuw zijn opgesomd! Prachtig vormgegeven: www.joseph-haydn.art