Disclaimer
Les 2: Ter meerdere eer en glorie
Download hier de PDF
van de digitale presentatie
De tweede les van de cursus is gewijd aan religieuze muziek. De ontwikkeling van de westerse klassieke muziek heeft daar belangrijke wortels: het Gregoriaans is de eerste muziek die genoteerd gaat worden, en die het dus mogelijk maakt 'gecomponeerd' te gaan worden. De overlevering is niet meer uitsluitend afhankelijk van mondelinge overdracht, kan dus langere periodes en grotere afstanden overleven. Er ontstaat 'repertoire', en meerstemmigheid kan tot bloei komen.
Naast de mogelijkheden is er ook een eeuwig dilemma: wanneer dient de gecomponeerde muziek de Allerhoogste, en wanneer 'enkel' de artistieke ambities van de componist? En zijn die 2 ambities te combineren?
Beluisterde fragmenten
De artiest en de monnik
Hoewel Franz Liszt in zijn eigen tijd al legendarische roem verwierf met zijn virtuoze pianospel, oefende het religieus leven ook altijd een sterke aantrekkingskracht op hem uit. Later in zijn leven, toen hij nauwelijks concerten meer gaf, zich meer terugtrok, en 2 van zijn 3 kinderen in korte tijd na elkaar overleden, besloot hij in te treden in een klooster in de buurt van Rome. Hij reisde regelmatig op en neer naar Boedapest, gaf enkel nog gratis les op het conservatorium daar, en componeerde zelf vooral minimalistische religieuze werken.
Via Crucis, S.53
Liszts compositie 'Via Crucis' is zijn muzikale verklanking van de 14 kruiswegstatieën, vooraf gegaan door een introductie, voor koor, solisten en de begeleiding van orgel, harmonium of piano. Liszt maakt gebruik van gregoriaanse melodieeën, Bachs koralen, maar vooral van zijn eigen muzikale taal die niet meer virtuoos is, maar minimalistisch en zoekend. Harmonieën lijken niet op te lossen in een duidelijk akkoord of richting te hebben, maar steeds weer nieuwe richtingen in te slaan, en nieuwe vragen op te roepen. Reinbert de Leeuw geeft zijn liefde en fascinatie voor dit werk weer in onderstaand filmpje.
Liszt - Via crucis, explained by Reinbert de Leeuw
Hier is een virtuoos pianowerk te beluisteren en te bekijken: zijn pianosonate in b mineur (S. 178, 1853): een prachtige gelaagde compositie die alle mogelijkheden van de pianoklank op spectaculaire wijze laat horen. Deze uitvoering is op een historische Erardvleugel uit 1859, een favoriet instrument van Liszt, waarbij de snaren niet zoals tegenwoordig gekruist zijn, maar evenwijdig.
F. Liszt: Sonata in B minor. Ilya Poletaev, pianoforte Erard (1859)
Hier is de gehele Via Crucis te beluisteren, met in beeld de partituur, zodat je het kunt meelezen.
F. LISZT - Via Crucis S.53 for Piano and Choir (Reinbert de Leeuw)
Liszt verwijst in statie XII naar Bachs koraal 'O Traurigkeit O Herzeleid'. Hier beluister je ter vergelijking Bachs originele zetting.
In den beginne...
Componisten hebben altijd geput uit het religieuze erfgoed van voorbije eeuwen. Het Gregoriaanse gezang 'Rorate Coeli' lag aan de basis van heel wat composities, o.a. van Haydn en Liszt.
In de 12de eeuw werd al druk geëxperimenteerd met samenzang. Het zogenaamde 'organum' ontstond: de melodie slechts met een enkele basistoon ondersteund, of exact op een andere hoogte verdubbeld.
Bachs Cantates
De cantates van Johann Sebastian Bach (1685 - 1750) zijn een hoogtepunt in het religieuze klassieke repertoire. Jarenlang componeerde Bach wekelijks een cantate, bestaande uit instrumentale stukken, koorzang, aria's en recitatieven. Deze cantate 'Mache zich, men Geist, bereit', BWV 115 uit 1724, is een zogenaamde 'koraalcantate'; Bach gebruikte een Luthers gezang in zijn geheel voor deze cantate. Op onderstaande afbeelding is te zien hoe 10 strofen zijn omgesmolten in de 6 delen van de cantate.
De opera en de cantate hebben dezelfde 'onderdelen':
Het koorstuk waarin het volk of de mensheid spreekt, de aria die een puur persoonlijke reflectie op de gebeurtenissen is, het recitatief waarin het feitelijke verhaal verteld wordt, en (vooral in de cantate) de koraal, waarin de gemeente, de gelovige mens aan het woord is.
Zo ook in deze cantate.
1. Koor: Mache dich, mein Geist, bereit (00:31)
2. Aria: Ach schläfrige Seele, wie ruhest du noch? (04:39)
3. Recitatief: Gott, so vor deine Seele wacht (13:37)
4. Aria: Bete aber auch dabei (14:56)
5. Recitatief: Er sehnet sich nach unserm Schreien (22:06)
6. Koraal: Drum so laßt uns immerdar (23:15)
Downloadt hier de volledige partituur van Bachs cantate BWV 115
Het oorspronkelijke gezang is hieronder te horen, in een wat moderner jasje, maar herkenbaar.
Quator pour la fin du temps
De Franse componist Olivier Messiaen (1908 - 1992) schreef veel religieus werk. Hij putte daarbij uit vele bronnen die hij gedurende zijn leven onderzocht en verwerkte in zijn muziek, die desondanks een volstrekt eigen en herkenbare klank had. Die bronnen waren onder andere Gregoriaanse muziek, muziek uit de renaissance, Indiase raga's, vogelgezang en zijn eigen ervaringen met synesthesie.
In onderstaand fragment is Messiaen zelf aan het woord, of eigenlijk aan de tsjilp 😊
Het 'Kwartet voor het einde der tijden' is een vroeg werk van Messiaen, dat hij componeerde tijdens zijn krijgsgevangenschap in 1941 in het Poolse dorpje Görlitz. Er was een krakkemikkige piano waar hij zelf op kon spelen, en er was een aantal andere musici: een violist, een cellist en een klarinettist. Aldus werd dat de bijzondere bezetting van de compositie. De première in de winterse kou werd ademloos beluisterd door 5000 medekrijgsgevangenen.
In dit PDF-bestand is nog wat meer te lezen over dit bijzondere kwartet.
Voor verdere verdieping
Websites
Geschiedenis van het Gregoriaans
Een overzichtelijk verhaal over het ontstaan van het Gregoriaans vanaf de oudheid.
Concertzender Gregoriaans
De internet-radiozender 'Concertzender' heeft vele verschillende themakanalen. Ook een met Gregoriaanse muziek
All of Bach
Een omvangrijk Nederlands project om alle muziek van Bach op te nemen en online te zetten. Fantastische musici, prachtig opgenomen en in beeld gebracht. Warm aanbevolen.
Bach, biografie en muziek
Een uitgebreide website over Bach zelf, met toelichting op veel (religieuze) werken van zijn hand.
Bachs Vocale Werken
Bachkenner Eduard van Hengel maakte deze omvangrijke en informatieve website over de vocale werken van Bach.
Documenten
Gregoriaans: humuslaag van de middeleeuwse muziek - Marcel Zijlstra
Boeken
De Geus, 1994
Een fantastische, spannende "meerstemmige" roman over een zoektocht naar magische melodieën die componisten door de eeuwen heen verwerkt zouden hebben in hun (religieuze) compositites. Geschiedenis, filosofie, detective....
